Cờ tướng – Wikipedia tiếng Việt

Đừng nhầm lẫn với Cờ tưởng

Cờ tướng
Bàn cờ tướng lúc bắt đầu với 32 quân
Số người chơi	2
Thời gian chuẩn bị	< 2 phút
Thời gian chơi	Tùy điều lệ của giải đấu, thường là 25 phút mỗi bên
May rủi ngẫu nhiên	Không
Kỹ năng	Chiến thuật, Chiến lược

Cờ tướng (Tiếng Trung: 象棋 – Xiàngqí, Hán-Việt: Tượng Kỳ), hay còn gọi là cờ Trung Hoa (Tiếng Trung: 中國象棋), là một trò chơi trí tuệ dành cho hai người. Đây là loại cờ phổ biến nhất tại các nước như Trung Quốc, Việt Nam, Đài Loan và Singapore và nằm trong cùng một thể loại cờ với cờ vua, shogi, janggi.

Trò chơi này mô phỏng đại chiến giữa hai vương quốc, với tiềm năng là bắt được Tướng của đối phương. Các đặc thù độc lạ của cờ tướng so với những game show cùng họ là : những quân đặt ở giao điểm những đường thay vì đặt vào ô, quân Pháo phải nhảy qua 1 quân khi ăn quân, những khái niệm sông và cung nhằm mục đích số lượng giới hạn những quân Tướng, Sĩ và Tượng. Cờ tướng với phiên bản tân tiến mà tất cả chúng ta biết thời nay có từ thời kỳ Nam Tống .

Bàn cờ tướng

Bạn đang đọc: Cờ tướng – Wikipedia tiếng Việt

Các quân cờ tướng được phong cách thiết kế kiểu phương Tây

Contents

Mục đích của ván cờ[sửa|sửa mã nguồn]

Ván cờ được triển khai giữa hai người, một người cầm quân Trắng ( hay Đỏ ), một người cầm quân Đen ( hay Xanh ). Mục đích của mỗi người là tìm mọi cách đi quân trên bàn cờ theo đúng luật để chiếu bí hay bắt Tướng ( hay Soái ) của đối phương .

Bàn cờ và quân cờ[sửa|sửa mã nguồn]

Bàn cờ là hình chữ nhật do 9 đường dọc và 10 đường ngang cắt nhau vuông góc tại 90 điểm hợp thành. Một khoảng trống gọi là sông nằm ngang giữa bàn cờ, chia bàn cờ thành hai phần đối xứng bằng nhau. Mỗi bên có một cung Tướng hình vuông vắn do 4 ô hợp thành tại những đường dọc 4, 5, 6 kể từ đường ngang cuối của mỗi bên, trong 4 ô này có vẽ hai đường chéo .Theo quy ước, khi bàn cờ được quan sát chính diện, phía dưới sẽ là quân Trắng ( hoặc Đỏ ), phía trên sẽ là quân Đen ( hoặc Xanh ). Các đường dọc bên Trắng ( đỏ ) được đánh số từ 1 đến 9 từ phải qua trái. Các đường dọc bên Đen ( Xanh ) được đánh số từ 9 tới 1 từ phải qua trái .Mỗi ván cờ lúc khởi đầu phải có 32 quân cờ chia đều cho mỗi bên gồm 16 quân Trắng ( Đỏ ) và 16 quân Đen ( Xanh ), gồm bảy loại quân. Tuy tên quân cờ của mỗi bên hoàn toàn có thể viết khác nhau ( ký hiệu theo chữ Hán ) nhưng giá trị và cách đi quân của chúng lại giống nhau trọn vẹn. bảy loại quân có ký hiệu và số lượng cho mỗi bên như sau :

Quân	Ký hiệu	Số lượng
Tướng (Soái)		1
Sĩ		2
Tượng		2
Xe		2
Pháo		2
Mã		2
Tốt (Binh)		5

Các loại cờ cổ theo kiểu mô phỏng chiến trận và chiến thuật đã có tại Trung Hoa vào thời Chiến Quốc. Theo Murray thì một trò chơi có tên gọi “tượng kỳ” đã được đề cập đến ở thời Chiến Quốc; theo tài liệu ở thế kỷ I TCN có tên Thuyết Uyển (說苑), đây là một thú vui của Mạnh Thường Quân. Tuy nhiên không thấy mô tả luật của trò chơi này và cũng không có gì đảm bảo nó có quan hệ với cờ tướng hiện đại[1]. Bắc Chu Vũ Đế viết một cuốn sách vào năm 569 có tên Tượng kinh. Cuốn sách đó mô tả luật của một trò chơi dựa trên thiên văn học có tên tượng kỳ hoặc tượng hí (象戲).

Vì những lý do đó, Murray đưa ra giả thuyết “tại Trung Quốc [cờ tướng] đã chiếm lấy bàn cờ và tên gọi một trò chơi có tên tượng kỳ với nghĩa là ‘trò chơi thiên văn học’, đại diện cho những chuyển động rõ ràng của các vật thể thiên văn học có thể nhìn được bằng mắt trần trên bầu trời đêm và những tài liệu Trung Quốc cổ xưa đề cập đến tượng kỳ với nghĩa trò chơi thiên văn học chứ không phải cờ tướng”. Tuy nhiên, sự liên hệ giữa tượng và thiên văn học không thật sự đáng kể và sự nảy sinh việc các chòm sao được gọi là “hình tượng” trong ngữ cảnh thiên văn học cũng ít có khả năng hơn; cách sử dụng này có thể khiến một số tác giả Trung Hoa cổ đưa ra giả thuyết rằng tượng kỳ băt đầu là mô phỏng của thiên văn học.[cần dẫn nguồn]

Để củng cố cho luận điểm của mình, Murray dẫn ra một nguồn Trung Hoa cổ nói rằng trong cờ tướng cổ (cờ tướng hiện đại có thể đã sử dụng một số luật của nó) những quân cờ có thể xáo trộn được. Đặc điểm này không có ở cờ tướng hiện đại[2]. Murray cũng viết rằng Trung Hoa cổ có nhiều hơn một trò chơi với tên tượng kỳ.[3]

Theo một giả thuyết khác, sự phát triển của cờ tướng được bắt nguồn từ Saturanga[cần dẫn nguồn], một loại cờ cổ được phát minh ở Ấn Độ từ thế kỷ V đến thế kỷ VI (trước cờ tướng khoảng 200 năm). Saturanga được phát minh từ Ấn Độ, sau đó đi về phía Tây, trở thành cờ vua và đi về phía Đông trở thành cờ tướng. Loại cờ hiện đại có từ khoảng thế kỷ VII ở Trung Quốc.

Cờ tướng cổ đại không có quân Pháo và sông. Các nhà nghiên cứu đều thống nhất là quân Pháo được bổ sung từ cuối thời nhà Đường và hoàn thiện như ngày hôm nay vào thời nhà Tống bởi cho tới thời đó, con người mới tìm ra vũ khí pháo để sử dụng trong chiến tranh[cần dẫn nguồn].

Tuy nhiên, người Trung Hoa đã cải tiến bàn cờ Saturanga như sau[cần dẫn nguồn]:

Họ không dùng “ô”, không dùng hai màu để phân biệt ô, mà họ chuyển sang dùng “đường” để đặt quân và đi quân. Chỉ với động tác này, họ đã tăng thêm số điểm đi quân từ 64 của Saturanga lên 81.
Đã là hai quốc gia đối kháng thì phải có biên giới rõ ràng, từ đó, họ đặt ra “hà”, tức là sông. Khi “hà” xuất hiện trên bàn cờ, 9 điểm đặt quân nữa được tăng thêm. Như vậy, bàn cờ tướng bây giờ đã là 90 điểm so với 64, đó là một sự mở rộng đáng kể. Tuy nhiên, diện tích chung của bàn cờ hầu như không tăng mấy (chỉ tăng thêm 8 ô) so với số điểm tăng lên tới một phần ba.
Đã là quốc gia thì phải có cung cấm (宮) và không thể đi khắp bàn cờ như kiểu Saturanga được. Thế là “Cửu cung” đã được tạo ra. Điều này thể hiện tư duy phương Đông hết sức rõ ràng.
Bàn cờ Saturanga có hình dáng quân cờ là những hình khối, nhưng cờ Tướng thì quân nào trông cũng giống quân nào, chỉ có mỗi tên là khác nhau, lại được viết bằng chữ Hán. Đây có thể là lý do khiến cờ tướng không được phổ biến bằng cờ vua, chỉ cần liếc qua là có thể nhận ra đâu là Vua, đâu là Hoàng hậu, kỵ sĩ, v.v. Tuy nhiên, đối với người Trung Hoa thì việc thuộc mặt cờ này là không có vấn đề gì khó khăn. Có lẽ việc cải tiến này cũng một phần là do điều kiện kinh tế bấy giờ chưa sản xuất được bộ cờ có hình khối phức tạp như cờ vua. Cờ tướng không phải là một trò chơi sang trọng, muốn tạo ra một bàn cờ tướng cực kỳ đơn giản, chỉ cần lấy que vạch xuống nền đất cũng xong, còn cờ vua thì mất công hơn nhiều khi phải tạo ra các ô đen/trắng xen kẽ nhau.
Gần đây ngày càng có nhiều ý kiến đề nghị cải cách hình dáng các quân cờ tướng và trên thực tế người ta đã đưa những phác thảo của những bộ quân mới bằng hình tượng thay cho chữ viết, nhất là khi cờ tướng được chơi ở những nước không sử dụng tiếng Trung.
Với sự thay đổi bố cục bàn cờ, người Trung Hoa đã phải có những điều chỉnh để lấy lại sự cân bằng cho bàn cờ. Đó chính là những ngoại lệ mà người chơi phải tự nhớ. (Xem thêm phần Mã, Tướng).

Xuất xứ tên gọi[sửa|sửa mã nguồn]

Người Trung Hoa đặt tên cho cờ này là Tượng kỳ (象棋) với ý nghĩa cờ hình tượng (theo chữ Hán) chứ không phải vì có quân tượng (voi) trên bàn cờ. Cũng có một số tài liệu lý giải rằng, vì Trung Hoa trước thời nhà Nguyên (1271-1368)… thì không có voi, khi họ tiếp nhận Saturanga thấy trong các quân cờ có quân voi lạ nên người Trung Hoa bèn gọi là “tượng kỳ” để kỷ niệm một loại cờ lạ có con voi. Như thế có người suy ra “tượng kỳ” có nghĩa là cờ voi.

Trong tiếng Việt, từ trước tới nay game show này được gọi là cờ tướng do trong bàn cờ quân Tướng là quan trọng nhất .
Chơi cờ tại Seattle, Hoa Kỳ Một người trẻ tuổi người Mỹ gốc Việt chơi cờ tướng trên một bàn cờ khổng lồ tại hội chợ Tết Orange County, California, Hoa Kỳ

Các quân cờ[sửa|sửa mã nguồn]

Tướng ( Soái )Quân Tướng đi từng ô một, đi ngang hoặc dọc và luôn luôn ở trong khoanh vùng phạm vi cung, không được ra ngoài. Tuy nhiên trong nhiều trường hợp, đặc biệt quan trọng khi cờ tàn đòn ” lộ mặt tướng ” lại tỏ ra rất mạnh .Tướng được chốt chặt trong cung và có tới 2 Sĩ và Tượng canh gác hai bên .

SĩQuân Sĩ đi chéo 1 ô mỗi nước và luôn luôn phải ở trong cung. Như vậy, quân Sĩ có 5 giao điểm hoàn toàn có thể đứng hợp lệ và là quân cờ yếu nhất .Sĩ có công dụng trong việc bảo vệ Tướng, mất Sĩ được cho là nguy hại khi đối phương còn đủ 2 Xe hoặc dùng Xe Mã Tốt tiến công. Bỏ Pháo ăn Sĩ rồi dùng 2 Xe hoặc dùng Xe Mã Tốt ( đôi lúc là Xe Pháo Mã ) tiến công là đòn giải pháp thường thấy. Khi cờ tàn còn Pháo thì phải quan tâm bảo vệ Sĩ để làm ngòi cho Pháo tiến công .

TượngQuân Tượng đi chéo 2 ô mỗi nước và không được vượt sang sông. Vì vậy trên bàn cờ, mỗi bên ta có 7 vị trí mà quân Tượng hoàn toàn có thể đi được .Nước đi của Tượng không hợp lệ khi có một quân cờ nằm chặn giữa đường đi. Khi đó gọi là Tượng bị cản và vị trí cản được gọi là ” mắt Tượng “. Khả năng phòng thủ của Tượng nhỉnh hơn Sĩ nên nếu Sĩ là 2 thì Tượng là 2,5 .
XeQuân Xe đi ngang hoặc dọc trên bàn cờ miễn là đừng bị quân khác cản đường từ điểm đi đến điểm đến. Xe được coi là quân cờ mạnh nhất. Giá trị của Xe thường tính là bằng 2 Pháo hoặc Pháo Mã .Khai cuộc hai bên thường tranh thủ đưa những quân Xe ra những đường dọc thông thoáng, dễ phòng thủ và tiến công .

PháoQuân Pháo đi ngang và dọc giống như Xe. Điểm độc lạ là Pháo muốn ăn quân thì nó phải nhảy qua đúng 1 quân nào đó ( gọi là ngòi ). Khi không ăn quân, tổng thể những điểm từ điểm đi đến điểm đến cũng phải không có quân cản .Cờ tướng cổ đại không có quân Pháo. Các nhà nghiên cứu đều nhất trí là quân Pháo được bổ trợ từ cuối thời nhà Đường. Đây là quân cờ sinh ra muộn nhất trên bàn cờ tướng vì tới thời đó, pháo được sử dụng trong cuộc chiến tranh với hình thức là máy bắn đá. Bấy giờ, từ Pháo ( 砲 ) trong chữ Hán được viết với bộ ” thạch “, nghĩa là đá. Cho đến đời nhà Tống, khi loại pháo mới mang thuốc nổ được ý tưởng thì từ Pháo ( 炮 ) được viết với bộ ” hỏa ” .Do đặc thù phải có ngòi khi tiến công, Pháo thường dùng Tốt của quân mình để tiến công trong khai cuộc, hoặc dùng chính Sĩ hay Tượng của mình làm ngòi để chiếu hết tướng đối phương trong tàn cuộc .Trên trong thực tiễn thì có tới 70 % khai cuộc là dùng Pháo đưa vào giữa dọa bắt tốt đầu của đối phương, gọi là thế Pháo đầu hay Trung pháo. Đối phương hoàn toàn có thể dùng Pháo đối lại cũng vào giữa. Nếu bên đi sau đưa Pháo cùng bên với bên đi trước thì khai cuộc gọi là trận Thuận Pháo, đi Pháo vào ngược bên nhau gọi là trận Nghịch Pháo ( hay Liệt Pháo ) .
MãQuân Mã đi ngang ( hay dọc ) 1 ô và chéo ( theo cùng hướng đi trước đó ) 1 ô. Nếu có quân cờ nào đó nằm ngay bên cạnh thì Mã bị cản, không được đi đường đó .
Nước đi và nước cản của MãMã do không đi thẳng, lại hoàn toàn có thể bị cản nên mức độ cơ động của quân này kém hơn Xe và Pháo. Khi khai cuộc, Mã kém hơn Pháo. Khi tàn cuộc, Mã trở nên mạnh hơn Pháo .

Tốt ( Binh )Quân Tốt đi 1 ô mỗi nước. Nếu Tốt chưa qua sông, nó chỉ được tiến. Nếu Tốt đã qua sông thì được đi ngang hay tiến, không được đi lùi. Khi đi đến đường biên ngang bên phần sân đối phương, lúc này, chúng được gọi là Tốt lụt .Trong khai cuộc, việc thí Tốt là chuyện tương đối thông dụng. Ngoại trừ việc phải bảo vệ Tốt đầu, những quân Tốt khác tiếp tục bị xe pháo mã ăn mất. Việc mất mát một vài Tốt ngay từ đầu cũng được xem như việc thí quân. Đến cờ tàn, giá trị của Tốt tăng nhanh và số lượng Tốt khi đó hoàn toàn có thể đem lại thắng lợi hoặc chỉ hòa cờ. Khi đó việc đưa được Tốt qua sông và tới gần cung Tướng của đối phương trở nên rất quan trọng. Tốt khi đến tuyến áp đáy, ép sát cung Tướng thì Tốt mạnh như Xe .

Các luật khác[sửa|sửa mã nguồn]

Lộ mặt Tướng: Hai quân Tướng không được đối mặt nhau trên cùng một cột. Luôn luôn phải có ít nhất một quân nào đó nằm ở giữa để che mặt. Nước đi để hai Tướng đối mặt là không hợp lệ.
An toàn của Tướng: Sau một nước đi, Tướng của bên đi không được để quân đối phương ăn ngay trong nước tiếp. Những nước để Tướng không an toàn là không hợp lệ.
Mã bị cản theo đường thẳng hướng đi của 1/2 hình tam giác, tượng bị cản theo hướng đường chéo đầu tiên trong hai đường chéo đi đến.
Khi một bên hết nước đi hợp lệ, thì bên còn lại thắng.

Ký hiệu những vị trí trên bàn cờ[sửa|sửa mã nguồn]

Để ký hiệu vị trí trên bàn cờ, người ta đánh số từ 1 đến 9 cho đường dọc, và đặt tên cho đường ngang gọi là những tuyến cho hai bên người chơi ,
Vị trí của đường dọc được ký hiệu bằng những chữ số Ả rập hoặc chữ số Trung Quốc từ 1 đến 9 từ phải qua trái .
Vị trí đường ngang được ký hiệu bằng tên những tuyến mỗi bên gồm có 5 tuyến từ tuyến hà đến tuyến đáy .

Cách ghi nước đi[sửa|sửa mã nguồn]

Trong những thế cờ, để ghi lại vị trí và sự di dời quân cờ, người ta thường ghi lại những nước đi như sau :

Dấu chấm (.) là tấn
Dấu gạch ngang (–) là bình
Dấu gạch chéo (/) là thoái

Các quân cờ được viết tắt như sau :

Tướng là Tg
Sĩ là S
Tượng là T (trước đây là V (Voi))
Xe là X
Pháo là P
Mã là M
Tốt hoặc Binh là B

Hệ thống 1 : The Chess of China của Dennis A. Leventhal[sửa|sửa mã nguồn]

Các đường ngang của bàn cờ được đánh số từ 1 đến 10 từ gần nhất đến xa nhất, theo sau là một chữ số 1 đến 9 cho các đường dọc từ phải sang trái cho mỗi bên. Mỗi nước được ghi theo thứ tự: số thứ tự nước đi, tên quân cờ, vị trí đường ngang cũ, vị trí đường dọc cũ, vị trí đường ngang mới, vị trí đường dọc mới.

Xem thêm: TỬ VI TUỔI GIÁP THÂN 2004 NĂM 2021 ( Tân Sửu )

Ví dụ, nước đầu, Đỏ đi Pháo từ ( 3 ; 2 ) đến ( 3 ; 5 ), bên Đen Mã từ ( 1 ; 8 ) đến ( 3 ; 7 ) thì ghi :

P(32)–35 M(18)–37

Nước thứ hai, Đỏ đưa Pháo từ ( 3 ; 8 ) đến ( 2 ; 8 ), Đen đưa Tốt từ ( 4 ; 7 ) đến ( 5 ; 7 )

P(38)–28 B(47)–57

Hệ thống 2 : A Manual of Chinese Chess của Charles Fred Wilkes[sửa|sửa mã nguồn]

Đây là mạng lưới hệ thống ghi chép được dùng thông dụng ở Nước Ta. Mỗi nước được ghi theo thứ tự : số thứ tự nước đi, tên quân cờ, vị trí cũ, hướng di dời và số bước chuyển dời / vị trí mới. Ví dụ, nước đầu, Đỏ đi Pháo 2 bình 5, bên Đen mã 8 tấn 7 thì ghi :

P2–5 M8.7

Nước thứ hai, Đỏ đưa Pháo ở cột 8 lùi 1 bước, Đen đưa Tốt cột 7 lên một bước .

P8/1 B7.1

Nếu 2 Pháo ( hay Mã, Xe ) nằm trên một đường thì ghi Pt ( hoặc Mt, Xt ) là Pháo trước ( hoặc Mã trước, Xe trước ), Ps ( hoặc Ms, Xs ) là Pháo sau ( hoặc Mã sau, Xe sau ) .Trong trường hợp cả 5 quân Tốt ( Binh ) nằm trên cùng một cột thì ký hiệu :

Tốt trước/Binh trước (Bt)
Tốt trước giữa/Binh trước giữa (Btg)
Tốt giữa/Binh giữa (Bg)
Tốt sau giữa/Binh sau giữa (Bsg)
Tốt sau/Binh sau (Bs)

Hệ thống 3 : Trước năm 1955 và những giải đấu dành cho những đấu thủ không phải là gốc Hoa và gốc Việt[sửa|sửa mã nguồn]

Ký hiệu của một quân cờ được lấy là vần âm đầu của tên những quân cờ, riêng quân Tốt thì không lấy vần âm nào cả .Quy tắc thống nhất so với toàn bộ những nước :

đặt tên các cột từ a đến i từ bên tay trái sang bên phải theo phía người cầm quân Trắng,
đánh số các hàng từ 1 đến 10 (từ phía quân Trắng sang quân Đen).

Tên một ô là sự phối hợp tên một cột với số của một hàng .Mỗi nước được ghi theo thứ tự : tên quân cờ, ô xuất phát, ô đến .Ví dụ, nước đầu, Đỏ đi Pháo từ h3 đến e3, bên Đen Mã từ h9 đến g8 thì ghi :

Ph3–e3 Mh9–g8 hay Phe3 Mg8

Ví dụ về trường hợp chiếu hết chỉ sau 4 nước :

Pbe3 Phe8
Ph6? Pb4?
Pxe7+? Pexe4??
Phe6#

Nước ăn quân thường được ký hiệu bằng dấu nhân ( x ). Nước chiếu Tướng có ký hiệu là dấu cộng ( + ), nước chiếu đôi ( hai quân cùng chiếu Tướng ) có ký hiệu là hai dấu cộng ( + + ) và chiếu hết có ký hiệu là dấu thăng ( # ) .

Các quá trình của một ván cờ[sửa|sửa mã nguồn]

Người ta thường chia ván cờ ra làm ba quá trình : khai cuộc, trung cuộc và tàn cuộc .
Thường khai cuộc được tính trong khoảng chừng 5-12 nước tiên phong. Các điều tra và nghiên cứu mới cho biết khai cuộc góp phần rất quan trọng vào năng lực thắng của một ván cờ. Khai cuộc hoàn toàn có thể góp phần đến 40 % trong khi trung cuộc và tàn cuộc góp phần 30 % mỗi tiến trình .Có rất nhiều dạng khai cuộc khác nhau, nhưng nói chung, hoàn toàn có thể chia khai cuộc thành hai loại chính : khai cuộc Pháo đầu và khai cuộc không Pháo đầu .
Tên của những khai cuộc được đặt tuỳ theo cách đi của bên đi sau, chỉ nêu vài loại chính :

Khai cuộc không Pháo đầu[sửa|sửa mã nguồn]

Khai cuộc và tàn cuộc do có vị trí và số lượng quân cờ hoàn toàn có thể quy chung về một số ít dạng chính nên người ta đã điều tra và nghiên cứu và tổng kết được những dạng như trên. Còn ở trung cuộc, thế cờ lúc này theo kiểu ” trăm hoa đua nở ” nên hầu hết vận dụng những giải pháp cơ bản như :

Bắt đôi: cùng một lúc đuổi bắt hai quân.
Nội kích: đánh từ phía trong.
Kích thẳng vào Tướng.
Tả hữu giáp công: kích vào cả hai cánh cùng một lúc.
Chiếu tướng bắt quân.
Điệu hổ ly sơn: làm cho một quân hay Tướng phải rời vị trí của nó.
Dẫn dụ: đây là đòn thu hút quân đối phương đến vị trí dễ bị công kích hoặc bị vây hãm, sau đó kết hợp với chiến thuật bịt chắn lối đi, đường rút của đối phương.
Tạo ách tắc: dùng chiến thuật thí quân để gây ách tắc, hết đường cựa của đối phương.
Ngăn trở, chia cắt: đòn này thường dùng cách thí quân để làm sự liên lạc giữa các quân bị cắt đứt.
Khống chế: chiến thuật này ngằm ngăn trở tầm hoạt động và sự cơ động của đối phương.
Dịch chuyển: chiến thuật này chú ý đến sự linh hoạt của các quân.
Bao vây.
Trợ sức: các quân trợ sức cho nhau để cùng chiếu.
Vu hồi: đánh vòng từ phía sau.
Qua lại: chiến thuật này dùng để thủ thế hay công sát.
Quấy nhiễu.
Vây điểm diệt viện: vây chặt quân nào đó của đối phương rồi đánh quân tới cứu viện.
Nước đợi chờ: đi nước không có tác dụng để nhường đối phương, làm đối phương hết nước đi mà thua cờ.
Giam quân: khi một bên đang trong tình thế nguy hiểm, nhưng sử dụng một nước khéo léo giam quân mạnh của đối phương (có thể dùng cách thí quân), sau đó dùng các quân còn lại để gỡ bí.
Vừa đỡ vừa chiếu lại.
Vừa đỡ vừa trả đòn.

Trung tàn là quá trình giữa Trung cuộc sắp chuyển sang tiến trình Tàn cuộc, ở quá trình này hai bên thường bị mất một hoặc hai xe, khi hai người chơi đều đổi cả hai quân xe thì những kỳ thủ thường gọi vui là Cờ đi bộ vì khi đó ván cờ sẽ chơi theo đường dài .
Tàn cuộc là tiến trình tổng số quân cờ, đặc biệt quan trọng là quân tiến công ( Xe, Pháo, Mã, Tốt ) cả hai bên còn rất ít. Tàn cuộc chia làm ba loại ,

1, Cờ tàn thực dụng loại cờ tàn mà thắng thua được các chuyên gia nghiên cứu và giải thích rõ ràng,

2, Cờ tàn thực chiến loài này đa biến phức tạp và thắng thua khó có thể phân định được rõ ràng,

3, Cờ tàn nghệ thuật loài này được gọi là Cờ thế nó cũng được coi là cờ tàn nhưng được sắp xếp các quân cờ thành những dạng độc đáo và thường có tính chất nghệ thuật cao.

Sát cuộc là một giai đoán kết thúc của ván cờ, khi người chơi sử dụng một hoặc nhiều quân để chiếu hết ( chiếu bí ) tướng của đối phương .

Các hình thức chơi cờ tướng khác[sửa|sửa mã nguồn]

Cờ bỏi cũng là một hình thức đánh cờ, nhưng bàn cờ sẽ là một cái sân rộng có kẻ ô, những quân cờ được ghi lên những tấm biển bằng gỗ, gắn vào những cột dài chừng 1 mét có đế được đặt lên những vị trí trên sân. Người chơi phải tự nhấc quân cờ để đi, trước khi đi quân, phải có tín hiệu lệnh bằng trống bỏi. Từng đôi một vào tranh tài ở sân cờ. Thực chất đây là một bàn cờ lớn và nhiều người hoàn toàn có thể cùng xem được .
Trong những tiệc tùng dân gian vùng đồng bằng Bắc Bộ, cờ người là một trong những cuộc tranh tài lôi cuốn được rất nhiều người đến xem và cổ vũ. Thông thường, nơi diễn ra trận cờ người là sân đình của làng. Quân cờ là những nam thanh nữ tú được làng kén chọn, vừa phải đẹp người, vừa phải đẹp nết. Tướng được phục trang như sau : đội mũ tướng, soái, mặc triều phục bá quan văn võ, chân đi hài thêu, lọng che. Sĩ đội mũ cánh chuồn có tua vàng. Mỗi người trong đội cờ cầm một chiếc trượng phía trên có gắn hình tượng quân cờ được trạm trổ tinh xảo, sơn son thếp vàng lộng lẫy. Đội nam mặc áo đỏ, đội nữ mặc áo vàng với thắt lưng theo lối xưa .Trước khi vào vị trí của mỗi người trên sân cờ, cả đội cờ múa theo tiếng trống, đàn, phách. Sau khi quân cờ đã vào những vị trí, một hồi trống dài nổi lên, hai đấu thủ cờ mặc áo dài, khăn xếp Open để được ra mắt danh tính, mỗi người cầm một cây cờ đuôi nheo ngũ sắc nhỏ để chỉ huy trận đánh. Quanh sân, hàng trong thì người theo dõi ngồi, hàng ngoài đứng, chú ý chiêm ngưỡng và thưởng thức ván cờ và buôn chuyện râm ran. Khi cờ đến hồi gay cấn, cả sân rối loạn, một nước xuất thần, cả sân đều ồ lên khoái trá. Nếu quân cờ nào đó đi hơi chậm là có tiếng trống bỏi lanh canh vui tai nhắc nhở ” cắc … tom tom “. Bên lề sân có một cái trống to đôi lúc được gióng lên một hồi điểm cho những nước đi. Khi Tướng bị chiếu, tiếng trống dồn dập, đám đông lại càng đông hơn, đã náo nhiệt lại càng náo nhiệt thêm. Đặc biệt hơn trong một số ít liên hoan, đôi lúc người ta còn đọc những lời thơ ứng khẩu bình những nước đi trong sân trên chiếc loa ở sân .
Cờ tưởng là hình thức đánh cờ bằng trí tưởng tượng, không nhìn bàn cờ thật. Các đối thủ cạnh tranh không cần phải quay sống lưng lại với bàn cờ mà ngồi trước một bàn cờ trống ( bàn cờ thật được để bên cạnh có ngăn cách ). Ngồi đối lập sau những tấm kính, hai kỳ thủ đấu trí với nhau trên bàn cờ tưởng tượng trong trí nhớ rồi viết lên một tờ giấy đưa cho đối thủ cạnh tranh xem, sau đó trao cho trọng tài. Mỗi nước đi của vận động viên được ghi lại trên giấy, được thông tin cho đối thủ cạnh tranh sau đó đối thủ cạnh tranh sẽ truyền cho trọng tài ngồi ở bàn bên cạnh để triển khai nước đi đó trên bàn cờ cho người theo dõi chiêm ngưỡng và thưởng thức. Do bàn trọng tài đặt bên cạnh bàn đấu ( có rèm che bàn vận động viên ), nên vận động viên không được rời bàn với bất kể nguyên do gì vì sợ họ nhìn lén những nước đã đi của mình. Quốc tế đại sư Tưởng Xuyên của Trung Quốc hiện đang giữ kỷ lục quốc tế về cờ tưởng .

Chấp quân: Quân bị chấp sẽ được bỏ ra ngoài bàn cờ ngay từ đầu. Thường là chấp Xe, Pháo, 2 Mã và 1 Mã.
Chấp nước đi: Người được chấp sẽ được đi một vài nước trước, rồi mới đến lượt người chấp. Quân đi trước sẽ không được ăn quân hoặc qua sông. Thông thường chấp 1-2-3 nước đi trước, từ chuyên dùng gọi là chấp 1-2-3 tiên. Trên thực tế có thể phối hợp cả hai loại chấp trên, như chấp Mã và đi trước 2 nước (Mã 2 tiên).

Cờ úp là hình thức đánh cờ khi mà 15 quân mỗi bên được úp ngược và sắp xếp ngẫu nhiên trừ quân tướng. Khi sắp cờ những quân cờ của mỗi bên trộn lẫn ngẫu nhiên, bị úp sau đó sắp theo thế trận cờ tướng thường thì .Nước đi tiên phong của quân cờ úp phải tuân theo luật đi của quân cờ tại vị trí mà nó đang chiếm giữ. VD : quân bị úp đang ở vị trí của quân tốt thì phải đi theo nước của quân tốt. Sau khi đi một quân cờ úp thì quân đó sẽ lật ngửa để xem nó là quân nào và từ đó trở đi quân đó đi theo luật của quân cờ ngửa .Luật bổ trợ :

Quân Sĩ không bị giới hạn trong cấm cung mà có thể đi khắp bàn cờ theo luật đi chéo của nó.
Quân Tượng không bị giới hạn bên phần “sân nhà” mà có thể đi sang lãnh thổ đối phương.
Quân Tốt (chốt) có thể xuất phát từ dưới đường biên ngang bên phần sân nhà và đi thẳng lên, đến khi qua sông thì được đi ngang.

So với cờ tướng thì cờ úp có nước đi phong phú và đa dạng và phong phú hơn, vì cờ tướng úp có thêm Sĩ và Tượng chiếu bắt tướng được. Trong trường hợp nguy cấp, hoàn toàn có thể chỉ cần mở đúng quân cờ sẽ làm đổi khác cục diện ván đấu .
Là loại cờ dành cho 3 người chơi, luật chơi và số quân của mỗi bên như nhau, không khác gì với cờ tướng thông thường. Bàn cờ thường là hình lục giác, bên nào bị mất Tướng trước thì quân bên đó sẽ được sáp nhập vào quân đã chiếm quân đó, nước bị chiếm sẽ bị người chơi của nước chiếm điều khiển và tinh chỉnh tùy ý ( tức là một người chơi sẽ có 2 tướng, 4 xe, … ). Sau khi có 1 nước chiếm được một nước rồi thì quân bên kia sẽ chơi thế trận 1 chọi 2, bên quân chiếm được hai nước nếu bị chiếm một nước thì vẫn hoàn toàn có thể sử dụng nước mình đã chiếm mà chơi tiếp .
Chơi cờ thế là hình thức chơi cờ mà bàn cờ lúc bắt đầu đã có sẵn những thế cờ, quân cờ đang ở những vị trí như trong một ván cờ dang dở, mức độ thế cờ từ dễ đến khó và người chơi phải thắng hoặc hòa sau 1 số ít nước đi được nhu yếu từ trước. Cờ thế hay được thấy ở những liên hoan dân gian .

Cờ tướng Mãn Châu[sửa|sửa mã nguồn]

Thành ngữ trong cờ tướng[sửa|sửa mã nguồn]

Chơi cờ tướng tại một khu vui chơi giải trí công viên ở Trung Quốc Một bàn cờ đá trong sân chơi ở Trung Quốc

Cờ tàn, Pháo hoàn.
Khuyết Sĩ kỵ song Xe.
Khuyết Tượng kỵ Pháo.
Nhất Sĩ chòi góc, cóc sợ Mã công.
Mã nhập cung Tướng khốn cùng.
Nhất Xe sát vạn.
Cờ bí dí Tốt.
Được thế bỏ Xe cũng tốt, mất tiên khí tử toi công.
Nhất tốt độ hà, bán xa chi lực. (Một tốt qua sông sức mạnh bằng nửa Xe)
Pháo đầu Xuất tướng Xe đâm thọc.
Pháo đầu, Mã đội, Tốt lên hà.
Mất Xe không bằng què Tượng.
Quan kỳ bất ngữ.
Hạ thủ bất hoàn.
Khuyết Sĩ kỵ Tốt đâm thọc.

Các câu đối và thơ về cờ tướng[sửa|sửa mã nguồn]

Trải Hạ Thu Đông gặp tiết Xuân về càng phấn chấn

So Cầm Thi Họa thêm bàn Cờ nữa mới thanh cao.

Tiểu liệt, Đại liệt giao tranh kịch liệt

Bình xa, Hoành xa chiến lược cao xa.

Phải nhìn cho rộng suy cho kỹ

Kiên quyết không ngừng thế tấn công

Lạc nước hai Xe đành bỏ phí

Gặp thời một Tốt cũng thành công

(Trích bài “Học đánh cờ” trong tập
“Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh)

Thắt lưng hoa lý mắt câu huyền

Sĩ Tượng gươm trần gác mỗi bên

Em làm bà Tướng lòng anh đó

Anh nguyện xin làm phận Tốt đen.

(Bài “Hội cờ người” của N.V.C)

Thoạt mới vào chàng liền nhảy ngựa

Thiếp vội vàng vén phứa tịnh lên

(Thơ Hồ Xuân Hương)

Quan kỳ bất ngữ chân quân tử

Hạ thủ vô hồi đại trượng phu

( Xem cờ không nói mới thật quân tử. Nhấc tay không hoãn mới đúng trượng phu )Đừng quen pháo mạnh vọt ngang cung ,Mệnh tướng truyền ra sĩ vẫy vùng .Voi ngự thân chinh mang mở nước ,Binh triều ngự giá giục sang sông .Xe liên vạn sát kinh tài cả ,Mã nhựt tuy nhiên trì mặc sức tung .Sau trước trong tay rành rỏi nước ,Cờ cao Hán Tổ dễ đua cùng .( Vịnh bàn cờ thắng – Trần Cao Vân )